پدیده شاتویانسی و چشم گربه چیست؟
شاتویانسی (Chatoyancy) یک اصطلاح گوهرشناسی است که به افکت نوری خاصی داده میشود که در آن نواری از نور در سطح برخی از گوهرها (تراش دامله) منعکس میشود و ظاهری شبیه به نوری است که از چشم گربه می تابد.
شاتویانسی (یا بعضا چاتویانسی تلفظ می شود) نامی برای پدیده اپتیکی “چشم گربه cat’s eye” است که در برخی از سنگ های قیمتی دیده می شود. اصطلاح «شاتویانسی» که از واژه فرانسوی “chatoyer” به معنای «درخشش مانند چشم گربه» گرفته شده است، به تأثیری اشاره دارد که وقتی نور درخشانی به سطحی صیقلی و بازتابنده تابیده میشود و باعث میشود نور در یک خط باریک عمود بر نور ناظر بازتاب شود.
چه چیزی باعث ایجاد شاتویانسی می شود؟
شاتویانسی زمانی اتفاق می‌افتد که یک نوار نور از مجموعه‌ای زیادی از اینکلوژن های نازک که به موازات یکدیگر هستند منعکس شود . اینکلوژنها ممکن است تیوب های توخالی یا کریستال‌های سوزنی مانند، به عنوان مثال، روتایل یا هماتیت باشند که معمولاً با یک محور کریستالوگرافی هم تراز هستند. نوار نور همیشه در زوایای قائم به طول اینکلوژنهای موازی رخ می دهد. برای نمایش این اثر باید فیبرهای کافی هم‌جهت شده موازی با قاعده سنگ وجود داشته باشد. گوهر نیز باید به صورت کابوشون (دامله) بریده شود تا سطح گرد لازم برای دیده شدن خط نوری فراهم شود. همانطور که نور حرکت می کند، یا راستای حرکت چشم ناظر حرکت می کند، به نظر می رسد که این خط نیز حرکت می کند، درست مانند شکلی که مردمک چشم گربه در زیر نور روشن به نظر می رسد. نوع خط تولید شده به انواع اینکلوژنها بستگی دارد.
کدام سنگهای قیمتی دارای پدیده شاتویانسی هستند؟
بسیاری از انواع گوهرها که می توانند چاتویانسیتی را از خود نشان دهند شامل: کریزوبریل، چشم ببر، اکتینولیت، آپاتیت، بریل (آکوامارین، هلیودور، زمرد)، بریلونیت، سروسیت، دانبوریت، دیاسپور، دیوپسید، انستاتیت، گارنت، یولیت، کیانیت، مون استون، اوپک پریدوت، پزوتایت، پرهنیت، کوارتز، روتایل، سیلیمانیت، اسکاپولیت، اسپینل، توپاز، تورمالین و زیرکن می باشند.
سنگ معروف به نام “چشم ببر” از خانواده کوارتز ، تنها گوهر شاتویانتی با اینکلوژنهای جامد فیبری از آمفیبول ها است که به وفور تولید می شود. این سنگ را می توان در آفریقای جنوبی و استرالیا یافت و به ویژه برای استفاده در زیورآلات مردانه محبوب هستند.
سنگ چشم گربه (cat’s-eye Chrysoberyl)
سنگ چشم گربه cat’s-eye یک کریزوبریل است که معمولاً به رنگ‌های زرد، زرد قهوه‌ای و سبز متمایل به زرد دیده میشود. برخی از سنگ‌ها مانند الکساندریت چشم گربه‌ای، حتی می‌توانند تغییر رنگی را نشان دهند که بسیار نادر، بسیار گران قیمت و پرطرفدار است. در سنگ چشم گربه اینکلوژنها آنقدر نازک هستند که با چشم غیر مسلح و حتی از طریق لوپ 10 برابر نیز براحتی قابل تشخیص نیستند.
کانال‌های رشد موازی (که به صورت تیوب/سوزنی دیده می شوند) می‌تواند دلیلی برای اثر شاتویانسی در جواهراتی مانند بریل، تورمالین و آپاتیت و غیره باشند. این خطوط رشد معمولاً بزرگ‌تر از نیدل‌های نازک در کریزوبریل هستند
پراش در پدیده چشم گربه
برخی نمونه‌های نادر شاتویانت دارای سیلک های درشت با فاصله مناسب هستند تا به عنوان شبکه انکساری عمل کنند. این نمونه ها نه تنها یک افکت چشم گربه ای، بلکه نمایش رنگ های طیفی ناشی از عبور نور از سیلک های درشت و انکسار نور به رنگ های مختلف را تولید می کنند. نمونه‌های آشناتر از این پراش، رنگین‌کمان‌هایی هستند که توسط نور خورشید منکسر شده توسط قطرات باران، یا بازی رنگ اوپال ناشی از پراش نور توسط کره‌های بسیار ریز درون آن ایجاد می‌شوند. نمونه اسکاپولیت چشم گربه ای یکی از این نمونه ها است. این نوع اسکاپولیت دارای سیلک ها و اینکلوژن های لوله ای مانند موازی با محور اپتیکی تتراگونال خود است که سبب شاتویانسی می شود. در مواردی که اینکلوژنهای پلاکتی نارنجی مایل به قهوه‌ای احتمالا هماتیت داشته باشد، ایریدیسنسی رنگارنگ ناشی از انکسار نور هم نشان می دهد که نادر است. سنگ دیگری که پراش را نشان می دهد iris agate است.)
تراش و کیفیت
نگین های چشم گربه ای همیشه به صورت تراشیده می شوند. جهت گیری صحیح راف بسیار مهم است تا اثر شاتویانسی را به درستی نشان دهد، با یک نوار نورانی که در ناحیه کامل جواهر حرکت می کند، به موازات طول آن و در مرکز وسط نگین در نمای جلویی قرار دارد. برای این منظور، قاعده کابوشن باید به موازات اینکلوژنهایی که سبب شاتویانسی می شوند تراش داده شود و طول دامله عمود بر جهت آنها باشد. اگر این جهت گیری مناسب حاصل نشود، سنگ چشمی خارج از مرکز خواهد داشت یا اصلاً افکت چشم گربه ای نخواهد داشت.
پدیده ستاره سانی (Asterism)چه نوعی شاتویانسی است؟
استریزم یا ستاره سانی یا ستاره ای نوعی از چاتویانسی است که در آن بیننده به جای یک چشم گربه ای، محل تلاقی چندین چشم گربه ای یا یک “ستاره” را می بیند. اینکلوژنهای جامد و موازی که در دو جهت مختلف قرار دارند باعث ایجاد ستاره ای با چهار پرتو می شوند. اگر سه دسته اینکلوژن با زاویه های 60 درجه تلاقی داشته باشند، بیننده ستاره ای با شش پر خواهد دید. شناخته شده ترین نمونه های استار در سنگ های قیمتی عبارتند از روبی استار و سافایر استار. استریزم را می‌توان در جواهرات دیگری مانند گارنت، اسپینل، دیوپساید (چهار پر) و کوارتز نیز یافت.
