سنگ تورمالین از نظر کانی شناسی چیست؟
تورمالین سنگی با سختی 7 تا 7.5 در مقیاس موهس، خاکه سفید، تورق ندارد، شفاف تا اوپاک بوده و شکستگی در آن شیشه ای تا غیر یکسان است. جلای آن شیشه ای و وزن مخصوص آن 3.11 تا 3.01 می باشد. این کانی دارای پدیده فلورانس ضعیف بی رنگ، سبز مایل به آبی، زرد، سبز – آبی، قرمز ضعیف، قرمز – بنفش، صورتی، قهوه ای، سبز و آبی می باشد. تورمالین ترکیبی از کانی های مرتبط به هم را دربر دارد و بر اساس کاتیون های موجود تغییرات گوناگونی را پذیرا می باشد. از نظر شیمیایی ترکیبی از سیلیکات پیچیده بور، آلومینوم، منیزیوم و آهن است و می تواند شامل الائیت، لیدیکواتیت (Liddicoatite)، دراویت و غیره باشد که شناسایی تک تک آنها در آزمایشگاه غیرممکن است.
سیستم کریستالی این گوهرسنگ تریگونال از منشورهای شش وجهی یا سه گوشه و مقداری مدور تشکیل شده است. در واقع این یک کانی پیزوالکتریکی و همیمورفیک بوده که دو سر کریستال آن دارای صفحات پایانی متفاوتی هستند.
معادن سنگ تورمالین در جهان
مهم ترین یافته های تورمالین در سنگهای پگماتیک دانه درشت و مواد تخریب شده از آنها بوده و در برزیل، سریلانکا، جمهوری مالاگاسی، موزامبیک، آنگولا، استرالیا، برمه، هند، زیمبابوه، نامبیا، تانزانیا، روسیه(سلسله جبال اورال)، آمریکا، سویس و تایلند یافت می شوند. در برزیل غالبا این کانی از نوع آفریقایی تیره تر بوده و می توانند چند رنگی شدیدی را نمایش دهند. در اکثر نقاط ایران در پگماتیت های اطراف گرانیت های مشهور، تورمالین در رنگ های مختلف یافت می شود. منطقه خاش سیستان و بلوچستان، بروجرد، جنوب غربی نهبندان، شمال غرب الیگودرز، سنندج – سیرجان(مجاورت ذخیره سیلیس)، مناطق گرانیتوئیدی شمال و شمال شرق ازنا (مخصوصا در رگه های پگماتیتی و آپلیتی) از نوع اندیس شورلت و دراویت یافت می شود.
تنوع رنگ در تورمالین
سنگ تورمالین در طبیعت بیشترین تنوع رنگ را در بین کانی های جواهری داراست و به طور معمول عناصر آهن، منگنز، کروم، مس و وانادیوم عامل رنگزا در این خانواده می باشد. قرمز، نارنجی، آبی، صورتی، زرد، سبز، آبی، بنفش، ارغوانی، بی رنگ و سیاه از جمله رنگهایی هستند که این گوهرسنگ می تواند داشته باشد. در برزیل تقریبا هر نوع این گوهرسنگ را می توان یافت.
انواع سنگ تورمالین
در کانی شناسی تورمالین برحسب اختلاف در ترکیب مواد شیمیایی گروه بندی های متفاوتی وجود دارد مانندنوع لیتیوم دار یا البایت (Elbite)، بورگریت (Buergerite) که در آن آهن کاتیون اصلی است، شورل (Schorl) نوع آهن دار، دراویت (Dravite) که کاتیون اصلی آن منیزیم بوده، یوویت (Uvite) و تسیلایزیت (Tsilaisite) نوع منگنز دار می باشد.
خاصیت الکتریسیته مغناطیسی در سنگ تورمالین
سنگ تورمالین بر اثر حرارت دهی و بعد سرد کردن و یا فشار و مالش دادن الکتریسیته ساکن میابد. این اختلاف قطب مثبت و منفی در دو سر کریستال آن باعث جذب ذرات کاغذ به خود می شود. وقتی هلندی ها اولین بار این گوهرسنگ را به اروپا آوردند از خاصیت مغناطیسی آن اطلاع داشتند. آنها با گرم کردن کریستال تورمالین برای جذب خاکستر توتون و پیپ های خود استفاده می کردند. به همین دلیل مدتها این کانی را پیپ پاک کن می خواندند.از نظر علمی به دلیل نظم خاص SiO4 در تتراهدرون ها در ساختار کریستالی آن پدیده ای بوجود می آید که آن را در کانی شناسی خاصیت الکتریسیته مغناطیسی یا “پیزوالکتریکی “Piezo – electric می نامند.
پدیده چند رنگی در تورمالین
تورمالین سنگی است که می تواند همانند الکساندریت یا برخی گارنت ها تغییر رنگ داشته باشد و در تورمالین سبز تیره و کروم دار زیر نور الکتریکی می تواند به قهوه ای قرمز تبدیل گردد. پلئوکروئیسم می تواند شاخص باشد تا حدی که اشعه عادی کاملا جذب گردد و اگر از جهت محور C ببینیم کریستال آن تقریبا سیاه رنگ بنظر می رسد.
نحوه تراش سنگ تورمالین
تورمالین را معمولا به صورت پله ای یا مختلط، کابوشن، مهره، حجازی، سنگهای شاتویانت یا شدیدا ناخالصی دار را به صورت کابوشن می تراشند. به دلیل پلئوکروئیسم قوی، سنگهای تیره آن را با صفحه اصلی موازی با محور c می تراشند تا رنگ قوی تر دیده شود. کریستال های با ارزش و باکیفیت رنگهایی چون صورتی، قرمز سیر و سبز بوده و به علت چند رنگی قوی در جهات مختلف کریستالوگرافی تراش آنها باید به گونه ای باشد که سطح اصلی یا تاج موازی محور اصلی کریستالو گرافی قرار گیرد. در نوع های کمرنگ تر غالبا صفحه تاج نگین عمود بر محور اصلی کریستالوگرافی تراش دیده می شود تا نگین حداکثر رنگ را نمایان کند.
ارزش گذاری و قیمت سنگ تورمالین
به طور کلی در مارکت فروش سنگ تورمالین تک رنگ خالص از جمله سبز، آبی و قرمز معمولا با ارزش ترین نوع آنها هستند. نگین هایی با رنگهای مات ، غیر شفاف دارای ارزش کمتری هستند. تورمالین سیاه جزو ارزان ترین نوع تورمالینها است.
روش های بهسازی سنگ تورمالین
سنگ تورمالین به علت های مختلف به روش مصنوعی ساخته نمی شود که یکی از دلایل آن فرمول شیمیایی پیچیده آن است. با حرارت دادن در حدود 450 الی 650 درجه سانتیگراد می توان در رنگ آن تغییرات اندکی ایجاد کرد و از سبز به سبز زمرد و یا از قرمز مایل به قهوه ای به قرمز آتشین رسید. ته رنگ قرمز نوع پارایبا که ناشی از عنصر منگنز Mn (دوظرفیتی) است را می توان با استفاده از بهسازی حرارتی و افزایش تدریجی دمای کنترل شده از بین برد. البته برخی از تورمالین های مس دار برزیل و موزامبیک بدلیل عدم وجود منگنز کافی نیازی به فرآوری ندارند. در نوع آبی و سبز تیره آن می توان با حرارت دهی آنها به رنگهای روشن تر خود و یا حتی زرد دست پیدا کرد. در این روش سنگهای قهوه ای ممکن است به صورتی تبدیل شوند. در روشی دیگر از تشعشع اشعه گاما رنگ قرمز را پر رنگ تر و رنگ صورتی را تیره می نمایند. با روش تشعشع حتی می توان نوع کمرنگ را پر رنگ و یا رنگ سبز و زرد را کلا تغییر رنگ داد که تشخیص آنها در حالت عادی ممکن نیست.
