سرپانتین چیست؟/کانی شناسی سنگ سرپانتین

از نظر کانی شناسی سرپانتین یک کانی منفرد نیست. بلکه نامیست برای گروه بزرگی از کانی‌های معدنی که از این فرمول کلی تبعیت میکنند: X)2-3(Y)2O5(OH)4)

در این فرمول ، X یکی از فلزات زیر است: منیزیم ، آهن ، نیکل ، آلومینیوم ، روی یا منگنز و Y سیلیکون ، آلومینیوم یا آهن خواهد بود. بنابراین فرمول تعمیم یافته متناظر با آن میشود: Mg,Fe,Ni, Mn,Zn)2-3(Si,Al,Fe)2O5(OH)4)

کریزوتیل ، آنتی‌گوريت و لیزاردیت سه کانی اصلی سرپانتین هستند. بسیاری از کانی‌های دیگر نیز در آن وجود دارند که بیشتر آنها نادر هستند. این کانی‌ها دارای خصوصیات فیزیکی مشابه هستند و با فرایندهای مشابه شکل می گیرند. آنها غالباً به صورت مخلوط‌های ریزدانه دیده می شوند و تشخیص آنها در داخل سنگ دشوار است. معمولاً زمین شناسان برای ساده سازی ارتباطات به جای استفاده از نام‌های خاص، این مواد را “سرپانتین” می نامند.

سرپانتین چگونه تشکیل میشود؟

پیدایش سرپانتین ها مدیون فرایندهای زمین شناسی‌ای در حدود چیزی کمتر از 440 میلیون سال پیش در اعماق است. کانی‌های سرپانتین در جایی ایجاد می شوند که پریدوتیت ، دونیت و سایر سنگهای اولترامافیک دچار دگرگونی هیدروترمال می شوند. سنگهای اولترامافیک در سطح زمین نادر هستند اما در موهوی پوسته اقیانوسی ، مرز میان پوسته و گوشته زمین به وفور یافت می شوند.

آنها در مرز ورقه های همگرا دگرگون می شوند که در آن یک صفحه اقیانوسی به داخل گوشته پایین فشار می آورد. این جایی است که آنها تحت دگرگونی هیدروترمال قرار می گیرند. منبع آب برای این فرآیند ، آب دریا است که در سنگها و رسوبات تختال اقیانوسی ریخته می شود. در طی دگرگونی هیدروترمال ، کانی‌های الیوین و پیروکسن به کانی‌های معدنی سرپانتین تبدیل یا جایگزین می شوند. برخی از سنگهای دگرگونی تولید شده در اینجا تقریباً به طور کامل از گروه سرپانتین‌ها تشکیل شده اند. این سنگ های غنی از سرپانتین به عنوان “سرپانتینیت” شناخته می شوند. مناطق وسیعی از سطح زمین توسط سرپانتینیت ها پوشانده می شوند. این مناطق نزدیک مرزهای ورقه‌ای همگرا کنونی یا قدیمی رخ می دهد. آنها مکانهایی هستند که بقایای یک صفحه اقیانوسی در سطح پدیدار میشوند. قسمت باقیمانده صفحه یا به زمین رانش و یا به لبه توده خشکی برافزوده می شود ، یا اینکه در اثر بالا آمدگی و در معرض هوا فرسایش میابد. این مناطق در معرض صفحه اقیانوسی به عنوان افیولیت شناخته می شوند. آنها اغلب منبع کانی‌های ارزشمندی هستند که ممکن است شامل مگنیتیت ، کرومیت ، کریزوپراز ، یشم و سرپانتین باشد.

خصوصیات سرپانتین و کاربرد آن

بارزترین خصوصیات فیزیکی سرپانتین ، رنگ سبز ، شکل طرح دار و سطح لیز آن است. این سنگ همچنین به داشتن نورگذری مات، درخشش مومی ، قابلیت تراش به اشکال مختلف و توانایی خوب صیقل خوردن شناخته شده است. این خصوصیات آن را جهت استفاده به عنوان به یک سنگ نیمه قیمتی ، کاربردهای معماری و سنگهای زینتی محبوب تبدیل کرده است.

آخرین توانایی سرپانتین در مقاومت در برابر انتقال گرما است که آن را به یک عایق با ارزش تبدیل می کند. برای ساخت آزبست از انواع الیافی سرپانتین مانند کریزوتیل استفاده شده است که کاربردهای صنعتی زیادی دارد. امروزه استفاده از آن محدود است زیرا فیبرها با بیماری تنفسی مرتبط هستند.

سرپانتین هایی با ظاهر جذاب میتوانند در طیف گسترده ای از سنگ های زینتی استفاده شوند. بیشتر اوقات به صورت دامله و مهره تراش داده می شوند. آنها معمولاً طیف وسیعی از رنگهای سبز ، زرد و سیاه را نشان می دهند و اغلب دارای مگنتیت ، کرومیت یا سایر کانی‌های معدنی به عنوان اینکلوژن (درونگیر) جالب هستند. گاهی اینکلوژنهای مگنتیت به حدی زیاد است که می توان نگین را با یک آهنربای کوچک جابجا کرد. پولیش سرپانتین‌هایی با کیفیت گوهری آسان است و در اتمام کار زیبا میشوند. جلای مومی از خصوصیات زیبا و مشترک سرپانتین‌ها است. برخی از نمونه های سرپانتین دارای رنگ سبز ، پاکی و شفافیت فوق العاده ای هستند. خریداران بی تجربه آنها به راحتی با یشم خوب اشتباه بگیرند. در سرتاسر ایران انواع سرپانتین های با کیفیت یافت میشود

خصوصیات جسمی سنگ سرپانتین

سرپانتین (Serpantine)سیلیکات مگنزیوم با نمونه های مختلف حاوی آهن است.
سایر عناصر در مقدارهای کوچک نیز ممکن است وجود داشته باشند مانند کرومیوم، نیکل و کوبالت.
بیشتر سنگ های سرپانتین نیمه شفاف تا مات و با میزان سختی ۲٫۵ تا ۵٫۵ بر اساس ترکیب دقیق شان هستند.
سرپانتین نسبتا نرم و روشن با چگالی خاص ۲٫۴۴ تا ۲٫۶۲ است که کمتر از کوارتز است.
شفافیتش می تواند روغنی، مومی یا ابریشمی باشد.
گاهی آنرا با یشم نفریت اشتباه می گیرند اما نفریت بسیار سخت تر، محکم تر و با شفافیت روغنی کمتر است.

گستردگی جغرافیایی سنگ سرپانتین

گونه های سرپانتین در مکان های مختلفی از جهان مانند کانادا، افغانستان، قبرس، یونان، انگلیس، چین، روسیه، فرانسه، کره، استرالیا، هند، میانمار، نیوزلند، نروژ، ایتالیا و آمریکا یافت می شوند.

رنگ سنگ سرپانتین

سرپانتین(Serpantine) معمولا سبز است اما از سفید یا زرد به خاکستری و از قهوه ای تا سیاه متغیر است و بیشتر سنگ های سرپانتین رگه دار یا لکه دار هستند و ممکن است درخشندگی متغیری داشته باشند که به زاویه دید بازمی گردد.

شفافیت و درخشندگی سنگ سرپانتین

سرپانتین(Serpantine) اکثرانیمه شفاف و مات و در برخی موارد شفاف است.
بیشتر سرپانتین ها حاوی ناخالصی های کلسیت هستند.
این ناخالصی ها لکه های سیاه یا سفید را ایجاد می کنند.
وقتی صیقل داده شوند، درخششان  واز روغنی تا ابریشمی متغیر می شود.

برش و شکل سنگ سرپانتین
سرپانتین را معمولا به شکل کوژ برش می دهند یا به عنوان سنگ جواهر تزئینی تراش می دهند.
متداول ترین شکل ها بیضی و دایره هستند.
بیشتر سنگ های سرپانتین دارای طاق هستند که با آن می توان شکل های موردنظر را ایجاد کرد.

سنگ های جواهرمشابه با سنگ سرپانتین

انواع سرپانتین (Serpantine)با نام های مختلفی مانند باستیت، بوونیت، کونمارا، ورد آنتیک و ویلیمسایت استفاده می شوند.

با وجود اینکه سرپانتین های مختلفی وجود دارد دو نوع متراکم سرپانین شامل آنتی گوریت و کریزولیت هستند.
آنتیگوریت نمونه پهن سرپانتین است که محکم تر از کریزولیت است.
کریزولیت گروه لایه ای مواد معدنی سرپانتین است که می توان آنرا به چهار دسته مختلف بر اساس بلورسازی تقسیم کرد.
کریزولیت های ریز یکی از انواع آسبستوز است، آسبستوز به سنگ معدنی با رشته های بلند گفته می شود.
از آنجا که آسبستوز برای سلامتی خطر دارد فقط نوع آنتیگوریت سرپانتین به عنوان سنگ جواهر استفاده می شود.
اصطلاحاتی مانند یشم جدید، سرپانتین برتر و سرپانتین گرانبها نیز استفاده می شوند اما در گوهرشناسی اعتبار ندارند.
به سرپانتین های موجود در آمریکا که لایه لایه هستند چشم ببری آریزونا و کالیفرنیا گفته می شود.

سنگهای مشهور مرتبط با سرپانتین

آسبستوز: سرپانتین کریزوتیل لایه ای و بسیار باریک
باستیت: سرپانتین ابریشمی و درخشان
بوونیت: سرپانتین بزرگ و سبز رنگ با لایه های متراکم
کونمارا: سنگی متشکل از مرمر و سرپانتین
دیویلیت: سرپانتین کریزوتیل با رگه های استیونسیت یا مواد معدنی طلقی که به عنوان سنگ جواهر درنظر گرفته می شوند
گارنیریت: سنگ معدنی سرپانتین سبز و پر از نیکل که گاهی به آن نپویت نیز می گویند
رتینالیت: سرپانتین آنتیگوریت با درخشش بسیار روغنی همراه با رنگ زرد
ریکولیت: صخره ای متشکل از سرپانتین و ذرات ریز
ساتالیت: صخره سرپانتین لایه ای که خاصیت چشم گربه ای دارد
سرپنتینیت: صخره ای متشکل از مواد معدنی سرپانتین و رگه های پیروکسین، اولیوین، مگنتیت، کالسیت، دولومیت و آمفیبول
ورد آنتیک: صخره سبز رنگ سرپانتین با رگه های سفید کالسیت
ویلیامزیت: سرپانتین سبز روغنی که با لکه ها یا ناسرگی های سیاه همراه است.