سنگ اسپینل یا لعل چیست
ریشه اصلی اسپینل نامشخص است. در سال 1762 واژه Spinelle توسط آکادمی علوم فرانسه پذیرفته شده بود که احتمالا از زبان ایتالیایی spinello به معنی “اتصال” یا spina به معنی “تیغ یا خار” گرفته شده است. به گفته برخی این کلمه از زبان یونانی به معنای “جرقه” و در لاتین به معنی “نقطه” است. در ایران نیز به آن سنگ لعل قرمز گفته میشد هرچند در گذشته به علت تشابه زیاد اسپینل با سنگهایی چون یاقوت و حتی گارنت از نظر عامه لعل (به معنی سنگ قرمز رنگ) خوانده می شدند.
وقتی از 150 سال قبل تفاوت بین یاقوت سرخ و اسپینل از نظر علمی مشخص شد، تقاضا برای خرید اسپینل بسیار کم شد به طوری که این سنگ بیشتر جنبه کلکسیونی به خود گرفت و یا به عنوان یاقوت کم ارزش خرید و فروش میشد. از طرف دیگر از آنجا که تقاضا برای یاقوت های سرخ درشت بسیار بالا و منابع آن نیز محدود شده بود، سبب افزایش یاقوت سرخ شد. شاید این موضوع بتواند اشتهای استعماری فرانسه و بریتانیا را در سال 1880 برای معادن یاقوت موگوک برمه را توضیح دهد.
سنگ اسپینل چگونه تشکیل میشود
اسپینل (Spinel) سنگی با سختی 8 – 7.5 در مقیاس موهس و ترکیب شیمیایی MgAl2O4 بوده که میتواند با فرم های اوکتاهدرون یا کریستال های مکعبی، ایزومتریک، هشت سطحی، دوازده سطحی و دو قلو رشد میکند. سنگ اسپینل در سه حالت زمین شناسی میتواند یافت شود:
1- به صورت بلور در سنگ های آهکی یا سنگ آهک دولومیتی مربوط به مجاورت دگرگونی، گَنیس یا سرپانتین
2- دانه های بدون شکل در سنگهای آذرین اصلی
3-سنگ ریزه های ساییده شده از آب در ته نشین های رسوبی
سنگ اسپینل در برابر مواد شیمیایی و شرایط جوی فیزیکی مقاوم باشد. غالبا در سنگهای مرمر که کمتر نسبت به شرایط آب و هوایی مقاوم است دیده میشود و سپس توسط جریان ها حمل و در ته نشین های شن و ماسه آبرفتی، جایی که دیگر سنگهای قیمتی یافت میشوند دیده میشود.
| جدول خصوصیات سنگ اسپینل | |
|---|---|
| ترکیب شیمیایی | MgAl2O4 |
| رنگ | قهوه ای ،بی رنگ، قرمز، آبی، سبز سیر، سیاه |
| رنگ خاکه | بدون رنگ تا سفید |
| شفافیت | شفاف تا نیمه مات |
| کلیواژ | ندارد |
| فلورسانس | قرمز قوی، قرمز، آبی ضعیف، سبز تمایل به قرمز ضعیف، سبز ضعیف |
| ضریب شکست نور | 0.712 – 1.736 |
| سختی موهس | 8 – 7.5 |
| وزن مخصوص | 4.1 – 3.5 |
| سیستم کریستالی | ایزومتریک |
انواع اسپینل ها
اسپینل در انواع رنگهای قرمز تا سبز سیر تا سیاه و مات حتی آبی وجود دارد که البته در گذشته لعل اساسا به نوع قرمز اسپینل معروف بود. نوع زرد آن روبیسل (Rubicelle)، نوع قرمز خالص آن بالاس روبی (Balas Ruby)، نارنجی روشن تا قرمز نارنجی (Flame Spinel)، انواع قهوه ای رنگ (Piconite)، سبز تیره تا سیاه که حضور آهن در آنها مشهود است (Hercynite Spinel)، سبز تیره تا مایل به سیاه که از نمونه Hercynite مقداری روشن تر است (Pleonaste Spinel)، گفته میشود.
نوع آبی یا آبی ارغوانی رنگ آن که به گانواسپینل (Gahno – Spinel) معروف است در سال 1937 یافت شده و دارای مقدار زیادی فلز روی است. از پدیده های کمیاب در این سنگ میتوان کالر چنجینگ، پدیده چتویانسی و تراپیچ، آستریزم یا استار (به صورت چهار و شش بازو) را نام برد. اسپینل درواقع نام گروهی از اکسید فلزی مواد معدنی که سبب میشود همان ساختار بلوربندی را داشته باشند. این کانی مجموعه ای از ترکیبات معدنی مختلف را با فرمول ترکیب کلی XY2O4 میتواند شامل شود، که به جای X در فرمول عناصری چون, Fe+2, Zn, Mn+2, Ni, Co, Cu Mg میتوانند قرار بگیرند و به جای Y عناصری چون, Fe+3, Cr, V+3, Ti+4, Ge, or Sb Al میتوانند جایگزین شوند و یک کانی جدید را بوجود آورند.
| جدول کانی های گروه اسپینل | |
|---|---|
| نوع کانی | ترکیب شیمیایی |
| Spinel | MgAl2O4 |
| Gahnite (گانیت) | ZnAl2O4 |
| Magnetite (مگنتیت) | Fe3O4 |
| Franklinite (فرانکلینیت) | (Zn,Fe,Mn)(Fe,Mn)2O4 |
| Chromite (کرومیت) | FeCr2O4 |
| Columbite-Tantalite (کلومبیت-تانتالیت) | (Fe,Mn)Nb2O6–(Fe,Mn)Ta2O6 |
بهسازی
سنگ لعل مانند بسیاری از گوهرهای دیگر مثل یاقوت کبود، یشم، عقیق و غیره بهسازی می شود. به این معنا که به منظور افزایش کیفیت شفافیت و یا تغییر و ارتقای رنگ، تحت پروسه های مختلفی قرار می گیرد که به آن «بهسازی» می گویند. البته بهسازی اسپینل مانند گوهرهای دیگر، تنوع زیادی ندارد اما همان روش های موجود نیز می توانند تاثیرات لازم را داشته باشند. بهسازی حرارتی، بهسازی روغنی، بهسازی حرارتی عنصری از جمله روش های اعمال تغییرات در اسپینل ها هستند. نمونه مصنوعی آن نیز در بازار وجود دارد و گاهی برخی از سودجویان از گوهرهایی دیگر به عنوان بدل هایی برای اسپینل استفاده می کنند.
بزرگترین اسپینل یا لعل یافت شده
در آگوست 2007 چندین کریستال اسپینل در Ipanko در نزدیکی Mahenge تانزانیا یافت شد. یکی از بزرگترین آنها کریستال هرمی شکل 52 کیلوگرمی با رنگ قرمز مایل به نارنجی و صورتی است که توسط یک کشاورز محلی یافت شد. اگرچه فقط چند درصد این سنگ کیفیت جواهری دارد ولی با این حال همین مقدار کم هزاران قیراط اسپینل جواهری ارزشمند تولید کرده است!. این سنگ در بانکوک تایلند تراش خورده است. بعد از آن تاریخ، Mahenge تانزانیا مرکز توجهات جهان درباره استخراج اسپینل هایی با اندازه های بزرگ قرار گرفت.
گرانترین اسپینل فروخته شده تا کنون
از حکاکی نام شاه جهان گرفته تا پادشاهان دیگر سبب شده که این گردنبد اسپینل رو بسیار خاص کند. بنظر میرسد که در قرن 19 میلادی این سنگها روی گردنبند سوار شده اند. سنگهای آن از بدخشان می آیند که با نام یاقوت سرخ بالاس “Balas ruby” مشهور هستند. این گردنبند تاریخی با اسپینل هایی با وزن 1131.59 قیراط در ژوئن 2019 در حراجی کریستی بیش از 4.5 میلیون دلار فروخته شد.
وضعیت بازار فروش و قیمت سنگ لعل
چیزی که مشخص است قیمت این جواهر زیبا در جهان رو به افزایش است. قیمت این سنگ در سایز های بزرگ میتواند بسیار بالا هم باشد زیرا نمونه های بزرگ آن بسیار کمیابند. باید دقت داشت که ذخایر اسپینل نیز به همان اندازه محدودند. برای نمونه های باکیفیت برمه و تانزانیا به ازای زیر یک قیراط میتواند 200 تا 500 دلار باشد. برای سایز تا 2 قیراط و قرمز خالص قیمت معمولا 600 تا 1200 دلار است. به همین ترتیب با افزایش سایز مثلا 2 تا 5 قیراط 3 تا 5 هزار دلار برای هر قیراط افزایش میابد. نمونه هایی با رنگ خاص و کمیاب و سایز بزرگ قیمت هایی تا ده هزار دلار برای هر قیراط نیز معامله میشوند. چیزی که بدیهیست کیفیت تعیین کننده قیمت اسپینل است. اسپینل در حالت خام دارای جلا و درخشندگی شیشه مانند است؛ اما هر چه آن را بهتر و دقیق تر تراش دهند، جلای بهتری به دست می آورد تا آنجا که جلای آن به نیمه سخت (نیمه الماس گونه) نیز ارتقاء پیدا می کند و این برای اسپینل، یک امتیاز مهم محسوب می شود. معمولا اسپینل های شفاف و خوش رنگ و دارای تراش های قوی را برای ساخت جواهر به کار می برند و از نمونه های مات تر و کمرنگ تر یا کدرتر برای ساخت گوی، آویزهای نمادین و موارد دیگر استفاده میشود.
