سنگ یشم چیست؟
سنگ یشم (جید) نامی است که بین دو کانی متفاوت مشترک است، نفریت یک سیلیکات منیزیم و کلسیوم و جیدیت یک سیلیکات آلومینیوم و سدیم.
نام یشم یا جید (Jade) از کجا آمده است؟
هنگامی که آمریکای مرکزی و جنوبی توسط اسپانیا تصرف شد این نام از واژه اسپانیولی Piedra de jada به معنی “سنگ افسردگی” گرفته شد. در زبان چینی مترادف آن “YU” خوانده می شود که رایج نیست.
تاریخچه سنگ یشم
در مشرق زمین سنگ یشم همواره معنایی عرفانی داشته تا جایی که اولین حکاکی های یافت شده روی یشم مربوط به دوران نوسنگی بوده است. بیش از پنج هزار سال قبل از میلاد چینی ها از سنگ یشم به علت سختی مناسب از آن در مجسمه سازی و ابزار و جواهرات استفاده می کردند. در واقع از آنجایی که سنگ جید دارای رنگهای متفاوت و همچنین بعد از صیقل دادن دارای جلا و درخشانی خاصی پیدا می کند در جواهر سازی چه به عنوان دستبند و چه مهره استفاده می شد. حکاکی روی سنگ یشم در هر فرهنگی معنای متفاوتی دارد.
تاریخچه سنگ یشم در ایران
سنگ جید یک کالای وارداتی بود و اشیا حکاکی شده از جنس یشم در آثار قدیمی گواه از روابط بالای ایران و چین بین قرن 14 تا 17 میلادی داشت که نمونه معروف آن پسری سنگیست که در گیلان یافت شده است. در تخت جمشید نیز جامی پایه دار از یشم با کتیبه ای با نام خشایارشاه پیدا شد که روی لبه آن دوازده سر قو حکاکی شده است. از هزاره قبل از میلاد تا همین دوران معاصر یشم سین کیانگ (که قبلا جزو قلمرو ایران بود)، معروفترین ، بهترین و بزرگترین مکان یشم جهان می بوده است در حالی که در ایران این کانی گوهرهای بسیاری چون زمرد ، مروارید و یاقوت … را به عنوان خود داشت، در چین این یشم سین کیانگ بود که مورد طلب خرد و کلان قرار داشت. از خاندان های سلطنتی تا هر کسی که توانایی مالی داشت (همچو امروزه)، به دنبال به دست آوردن قطعه از یشم = نماد بهشت می بوده است و این یکی از دلایل مهمی می بوده است که چینیان چشم طمع به سرزمین بزرگ و ثروتمند سین کیانگ داشتند ؛ و از برای به دست آوردن آن جانفشانیها کردند.
انواع سنگ یشم
بطور کلی یشم دو گروه یشم جیدیت (Jadeite) و نفریت (Nephrite) که نوع ارزان یشم و از گروه هورنبلند است تقسیم بندی می شوند. یشم به رنگهای سبز، سیاه، بنفش، سرخ، اسطوخودوسی و آبی وجود دارد.
خصوصیات سنگ یشم جیدیت چیست؟
این کانی تا قبل از سال 1750 در چین ناشناخته بود. نام جیدیت (Jadeite) از Jade مشتق شده است و نوعی پیروکسین اشباع شده از سیدیم و آلومینوم با فرمول شیمیایی [NaAl[Si2O6 می باشد و درواقع با ارزش ترین نوع بلورهایی با ساختار داخلی درهم تنیده میکروکریستالین است.
سختی یشم جیدیت بین 6.5 تا 7 در مقیاس موس بوده و داری کلیواژ ناقص با فرم شکستگی آن سوزنی شکل و شکننده است که این نقاط شکستگی مات بوده ولی درصورت جلا دارای درخششی روغنی یا مرواریدی می شود.
| ترکیب شیمیایی | سدیم سیلیکات آلومینیوم NaAlsi2o6 |
|---|---|
| رنگ | سبز و رنگهای دیگر |
| رنگ خاکه | سفید |
| شفافیت | مات تا اوپاک |
| رخ | خوب – شکستگی استخوانی و شکننده |
| جلا | روغنی |
| ضریب شکست نور | 1.688 – 1.652 |
| شکست دوگانه | 0.02 |
| سختی موس | 7 – 6.5 |
| وزن مخصوص | 3.48 – 3.24 |
| سیستم کریستالی | منو کلینیک و متراکم دانه ای |
| فلورسانس | در جید متمایل به سبز خیلی ضعیف و نور متمایل به سفید |
انواع رنگ در سنگ یشم جیدیت چیست؟
تنوع رنگ در یشم جیدایت بالاست و به رنگهای سیاه، سبز، سفید، زرد، قهوه ای و حتی زرد دیده می شود. جیدیت با رنگ سبز زمردی و نیمه شفاف به یشم سلطنتی نیز معروف است و در برمه وجود دارد. عامل ناچیز کروم باعث رنگ سبز می شود. رنگهای قرمز تا نارنجی آن مدیون لکه های اکسید آهن در ترک ها می باشد. به عنوان مثال جیدیت اسطوخودوسی توسط منگنز رنگ شده است و در ژادئیت با کیفیت زیر منبع نور این رنگ بصورت زمردی پدیدار شده و ارزش آن را بسیار بالا می برد. یشم با ارزش سفید رنگی است که به یشم ختن هم معروف می باشد و در چین به آن ” دمبه گوسفند ” می گویند، از ارزش والایی برخوردار است از آنرو که هم رنگ سفید دلنشینی دارد و هم جلایی چرب است . یشم ختن درواقع نوع سفید یشم نفریت که از منطقه Hetian (a.k.a. Khotan) در جنوب غربی Xinjiang چین استخراج میشود. با این حال این منطقه منحصرا سفید نداشته و نمونه های سبز نفریت با رنگ زنده نیز وجود دارد. تا به امروز، بهترین منبع این نفریت سفید به اصطلاح “دمبه گوسفندی” در نزدیکی Hetian در استان سین کیانگ در غرب چین است که به یشم سفید ختن معروف است. ناحیه سین کیانگ یا ایغورستان نام بزرگترین استان چین است که در گذشته ترکستان چین یا ترکستان خاوری نام داشته و به زبان قدیمی سکایی ختن صحبت میکرد. آنها که ریشه و فرهنگی بسیار نزدیک به ایرانیان باستان داشته و از طریق جاده راه ابریشم این نوع یشم را وارد ایران میکردند. یشم ختن اساسا به همین دلیل بسیار در ادبیات قدیمی ما جایگاه ویژه ای دارد. جیدیت اغلب بصورت کابوشن (14*10 میلیمتر) تراشیده میشود. پدیده چند رنگی و همچنین پراکندگی نور را ندارد و میزان ضریب شکست نور آن بین 1.654 تا 1.667 می باشد. به طور کلی می توان آن را نیمه شفاف تا اوپاک در نظر گرفت.
انواع کیفیت راف جیدیت
- امپریال جیدایت (Ahye Kyauk Stein) : که همانطور از اسمش پیداست به یشم سلطنتی و با کیفیت ترین آن معروف است و داری رنگ سبز واضح و زنده (vivid) با خلوص بالا است و در قطعات کوچک استفاده می شود.
- جیدایت تجارتی (At The Kyauk) : که در حکاکی در نگین گردنبند یا اشیا زینتی کاربرد دارد.
- جیدایت Utility (At The Kyauk) : که از آن در حجاری یا تراش مجسمه ها و غیره استفاده می شود.
انواع بهسازی جیدیت
کیفیت جادئیت را با استفاده از تثبیت بخشی و بهسازی می توان افزایش داد. از نظر کیفیت رنگ و ساختار سنگ جیدیت به چندین دسته تقسیم بندی می شود:
- دسته A : این دسته نوع خوب جیدیت بوده که بسته به شفافیت و رنگ آن میتواند قیمت بالایی داشته باشد.
- دسته B : که اغلب به علت ساختار و رنگ نه چندان خوب ارزش فرآوری و بهسازی نداشته و صرفا در سطح آن واکس و مواد پلیمری تزریق کرده و پاکی و شفافیت آن بهبود زیادی میابد.
- دسته C: این دسته غالبا بصورت صنعتی رنگ می شوند. در بهسازی نوع قرمز جادئیت قرمز آن را حرارت دهی می کنند ولی ریسک آن بالاست و ممکن است حتی شفافیت اولیه آن از بین رفته و به رنگ قهوه ای مرده تبدیل شود.
- دسته B-C: در این دسته از دو روش بالا استفاده شده و هم بشکل صنعتی رنگ شده و بعد به آن تزریق می کنند.
- دسته D: این نمونه مانند سنگ اوپال بصورت دوبلت ساخته می شود و قسمت بالایی و نما را ژادئیت و پایین آن را پلاستیک می گذارند.
معادن جیدیت در جهان
باکیفیت ترین نوع یشم جیدیت در برمه میانمار است و از معادن مهم و اقتصادی یشم سبز در شمال برمه می توان اشاره کرد. جیدهای این منطقه بر اثر فشار بسیار بالای کوه های هیمالیا تشکیل می شوند و متامورفیزه شده اند. ذخایر ثانویه نیز در میان لایه هایی از سنگهای رسوبی تشکیل شده از کنگلمرا و ماسه سنگ در بستر رودخانه وجود دارد.
