سنگ الکساندریت چیست؟
سنگ الکساندریت (به انگلیسی Alexandrite) یکی از انواع بسیار کمیاب کریزوبریل (BeAl2O4) با سختی موس 8.5 ، وزن مخصوص 1.755 – 1.74، دارای سیستم کریستالی ارتورومبیک و گاهی اوقات در شکل ظاهری شش وجهی هگزاگونال بوده که از شفاف تا اوپک وجود دارد و نمونه های شفاف آن قیمت بالاتری دارند. بر اساس کنفدراسیون جهانی جواهرات CIBJO فقط کریزوبریل هایی که قابلیت تغییر رنگ یا کالر چنجینگ دارند “الکساندریت” محسوب میشوند. الکساندریت وقتی تشکیل می شود که عناصر بریلیوم و آلومینیوم ترکیب و به طور شگفت انگیز مقادیر جزئی عناصر آهن و تیتانیوم و بخصوص کرومیوم (اساسی) همراه میشوند. در موارد نادر حظور وانادیوم نیز مشاهده میشود. نوع های کالر چنجینگ (Color Changing) آن در نور روز با طیف های رنگی سبز تا سبز – آبی و در نور لامپ رشته ای به طیف های قرمز تمشکی، ارغوانی- قرمز، نارنجی -زرد بسته به محل پیدایش تغییر می یابند.از نظر سختی فقط الماس و سنگ فرش از آن عبور می کند . به همین دلیل یکی از نادرترین سنگ های جهان است ، الکساندریت می تواند یکی از گرانترین سنگ های قیمتی در جهان باشد.این سنگ های قیمتی در روسیه و برزیل یافت نیز شده است اگرچه سنگ های برزیل به اندازه سنگ های روسی رنگ سبز غنی ندارند. این سنگ ها همچنین در سریلانکا نیز یافت می شوند ، اما در آنجا نیز سایه های رنگی سنگ ها به اندازه نوع روسی روشن نیستند. از اواسط دهه ۱۹۹۰ ، تانزانیا جنوبی این سنگ را تولید می کند. همچنین در زیمبابوه ، برمه ، هند و ماداگاسکار نیز این سنگ یافت شده است.
نگاهی به تاریخچه نام گذاری الکساندریت:
تاریخچه این گوهرسنگ مورد بحث بوده و به زمان امپراطوری روسیه باز می گردد. از آنجایی که کشف این سنگ همراه با ظهور دوره تزار روسیه، الکساندر دوم (1881-1818) همراه بود این سنگ به نام وی نامگذاری شد. درواقع الکساندریت توسط یک معدنکار فنلاندی به نام (Nils Gustaf Nordenskiöld (1792-1866 کشف شده است. هنگامی که Nordenskiold برای اولین بار در 1834 الکساندریت را کشف نمود، در ابتدا تصور می شد که زمرد باشد زیرا در معادن زمرد واقع در منطقه اورال روسیه در نزدیکی رودخانه توکووایا کشف شده بود. ولی پس از مشاهده سایه های قرمز این گونه بعدها به عنوان گونه ی حاوی کروم با قابلیت تغییر رنگ شناخته شد.گفته میشود بدلیل اینکه کشف این گوهرسنگ با رسیدن تزار آینده به سن قانونی همزمان شده بود و این سنگ نیز با دو رنگ قرمز و سبز که ترکیب رنگ اصلی نماد امپراطوری های گذشته روسیه بود خود را نشان می داد بنابراین الکساندریت سنگ جواهر رسمی تزار امپراطوری روسیه به رسمیت شناخته شد.
نحوه تشخیص الکساندریت اصل:
تشخیص سنگ الکساندریت رشد یافته به روش فلاکس مقداری مشکل است زیرا دارای اینکلورژنهایی شبیه نوع طبیعی میباشند. بنابراین حتما درمورد تشخیص سنگ الکساندریت اصل از مصنوعی باید به آزمایشگاه معتبر مراجعه کنید. الکساندریت های مصنوعی با روش Czocchralski معمولا به آسانی تشخیص داده میشوند زیرا بسیار شفاف و تمیز هستند و در زیر میکروسکوپ خطوط منحنی شکلی دیده می شود.همچنین در روش Pulled تغییر رنگ از آبی به قرمز است که در هیچ کدام از الکساندریت های طبیعی مشابه اینچنین تغییر رنگی وجود ندارد. نمونه های مصنوعی به روش هیدروترمال از طریق خواص فیزیکی و شیمیایی آشکار میشوند.در تشخیص سنگ الکساندریت تقلبی که درواقع از جنس کوراندوم هستند، آنها شفاف و در زیر میکروسکوپ حباب و خطوط منحنی شکل پدیدار است. همچنین ضریب شکست نوری سنگ در آزمایشگاه 1.778 – 1.759 (برای کوراندوم) به جای 1.741–1.760 (کریزوبریل) است. زیر اسپکتروسکوپ نیز خط جذب وانادیوم قوی روی 475 nm قرار دارد.
اکنون می پردازیم به بررسی سنگهای الکساندریت مصنوعی:
این سنگ به دلیل زیبایی خاص و قیمت بالایی که دارد باعث شده تا همیشه تلاش های زیادی برای ساخت نمونه های سینتتیک آن انجام شود. اولین نمونه الکساندریت مصنوعی در سال 1960 ساخته شد و امروزه نمونه های سنتتیک زیادی از این سنگ در بازار موجود هست که دارای تغییر رنگ های گاها بنفش آبی تا سبز سرخ هستند. حتی برای الکساندریت های دارای پدیده چتویانسی نیز نمونه های آزمایشگاهی ساخته شده و دارای دو پدیده نوری چتویانسی و کالر چنجینگ هستند. نوع های آزمایشگاهی دارای همان خواص فیزیکی و شیمیایی نوع طبیعی و با ترکیب بریلیوم اکساید هستند و البته سنتتیک بودن آنها بدین معنی نیست که قیمت آنها پایین است. روش های چون فلاکس، Czocchralski یا روش pulled، هیدروترمال از انواع روشهای تولید الکساندریت در آزمایشگاه میباشد. نمونه هایی تحت نام allexite که توسط روش Czocchralski ساخته میشوند در آزمایشگاه علمی تایروس روسیه سالانه حدود 100 کیلوگرم تولید می کنند!
مشخصات گوهرشناسی الکساندریت:
نام : الکساندریت
انواع :کریزوبریل
کریستالوگرافی :ارتورومبیک
ضریب شکست: 1.745-1.759
رنگها:رنگ با نور حادثه ای متفاوت است: سبز ، آبی-سبز یا سبز کم رنگ در نور روز ؛ بنفش ، بنفش تا قرمز ، بنفش در نور رشته ای.
جلا: زجاجیه
سختی: 8.5
پوشیدنی :عالی
شکست، شکستگی: ضعف همزاد تا ناهموار.
وزن مخصوص
3.68-3.80
رخ: متمایز از ضعیف ، 1 جهت.
حساسیت به گرما: دارد
لومینسانس: قرمز در SW و LW ضعیف است.
نوع لومینسانس: فلورسنت ، UV-Long ، UV-Short
شفافیت: مات تا شفاف.
طیف جذب: دو برابر باریک در 6805/6875 ، با خطوط ضعیف و باریک در 6650 ، 6550 و 6490 و باند گسترده در 6400-5550. جذب کل زیر 4700.
پدیده ها: تغییر رنگ ، گفتگو (بسیار نادر).
سنگ تولد: ژوئن
فرمول : BeAl2O4 + Cr
پلوکروسیسم: قرمز عمیق / نارنجی-زرد / سبز. (گوهرهای میانمار غیر عادی: بنفش / چمن سبز / آبی سبز).
اپتیک: در زیر به “شناسایی خصوصیات” مراجعه کنید. دو محوره (+) ، ممکن است (-) ، 2V = 70 درجه باشد.
علامت نوری: دو محوره + ، دو محوره –
علم اشتقاق لغات: به نام تزار الکساندر دوم روسیه نامگذاری شده است.
رخداد: در پگماتیت ها ، گنیس ، میکا شیست ، سنگ مرمر دولومیتی وجود دارد. همچنین به عنوان سنگریزه های جویبار و دانه های آواری یافت می شود.
پدیده تغییر رنگ در الکساندریت به چه علتی است؟
الکساندریت یکی از عجیب ترین و خاص ترین سنگ های موجود در بازار امروز است. این سنگ با خاصیت چند رنگی گونه ای از کریزوبریل با پدیده کالر چنجینگ است. الکساندریت یا کریزوبریل با پدیده کالرچنجینگ به زمرد روز و یاقوت شب معروف است شاید این اصطلاح به علت گونه ای از آن که دارای تغییر رنگ سبز تا سرخ است استفاده میشود. این سنگ در زیر نور لامپ رشته ای یا شمع به طیف های مایل به قرمز تغییر رنگ می دهد.
رنگ سبز الکساندریت ناشی از ناخالصی کروم است. کروم همان عنصر رنگی موجود در زمرد یعنی گونه ی سبز بریل گران بها می باشد. به نظر می رسد الکساندریت سریلانکا (سیلان) با تغییر رنگ قهوه ای گونه شناخته می شود. این کانی با خاستگاه زیمبابوه معمولا تغییر رنگ بسیار کمی دارد و معمولا با مقدار کمی رنگ بنفش اندکی تیره تر است. گونه های تانزانیا در رنگ های روشن تر یافت شده و تغییر رنگ مطلوبی دارد. الکساندریت برزیلی به نظر اشباع تر بوده و تغییر رنگ آبی تا بنفش دارد. مطلوب ترین نوع این سنگ با رنگ های خالص و توانایی تغییر رنگ می باشند.
دلیل علمی تغییر رنگ سنگهای کالرچنج چیست؟
سنگهای کالرچنج (color-change تغییر رنگ) در مقایسه با نور لامپ رشته ای، زمانی که در معرض نور روز یا فلورسنت قرار میگیرند، تغییر رنگ مشخصی را نشان میدهند. تغییر رنگ در سنگ های قیمتی ناشی از طیف جذبی گوهر است. اگر یک گوهر مقدار بسیار کم (یا هیچ) از طول موج مشخصی را جذب کند، گوهر همان رنگ به نظر می رسد، زیرا آن رنگ در چشم بیننده منعکس می شود.این قسمت اندک طیف جذبی، “پنجره انتقال transmission window” نامیده می شود. چیزی که گوهرهای کالرچنج را از سایر سنگها متمایز می کند این است که دو پنجره انتقال دارند.برای مثال یک گوهر کالرچنج مثل الکساندریت که تمام طول موج های نور را به جز قرمز و سبز جذب می کند، در نور روز به دلیل داشتن طول موج های سبز فراوان، الکساندریت سبز بنظر میرسد، این درحالی است که تحت نور ملتهب لامپ رشته ای یا شمع که دارای طول موج های قرمز زیادی از نور است، سنگ رنگ قرمز را به ما نشان می دهد.
معادن الکساندریت در کدام مناطق قرار دارند؟
معادن معروف این سنگ در منطقه ی اورال روسیه بود، اما این معادن در طولانی مدت تخلیه شده اند. برای مدت طولانی، معادن اورال به عنوان منبع اصلی سنگهای بزرگ الکساندریت، به ویژه گونه هایی با وزن 5 قیراط یا بیشتر شناخته می شدند، اما اخیرا در سال 1987، نمونه های بزرگ در میناس گرایس برزیل کشف شد. در اواسط دهه 1990 در جنوب تانزانیا استخراج این گوهرسنگ رواج یافت. الکساندریت های برزیل از نظر خلوص رنگ سبز به پای الکساندریت های روسیه نمیرسند ولی وضوح تغییر رنگ به خوبی در آنها مشاهده میشود. همچنین روشنی رنگهای نمونه های سریلانکایی نیز به پای روسیه نمی رسند. منابع دیگر الکساندریت عبارتند از میانمار (برمه)، سریلانکا، زیمبابوه، تانزانیا، هند (آندرا پرادش) و ماداگاسکار وجود دارد.
روش قیمت گذاری سنگ الکساندریت:
الکساندریت با کیفیت و طبیعی بسیار گران قیمت بوده و بسته به فاکتورهای گوهرشناسی می تواند قیمت های متفاوتی داشته باشد. الکساندریت برزیلی 100% دارای تغییر رنگ هستند بنابراین قیمت و طرفداران بیشتری دارند. این کانی گاها ممکن است دارای پدیده چتویانسی باشد وجود دو پدیده نوری همزمان در این سنگ میتواند گاها قیمت سنگ را بالا ببرد و کمیاب تر است.از فاکتور های بسیار مهم در قیمت گذاری این سنگ میتوان به میزان تغییر رنگ و وضوح کالرچنجینگ، وزن سنگ (به صورت پلکانی قیمت سنگ های دارای وزن بیشتر بالا می رود)، تراش سنگ شفافیت سنگ و گاها محل پیدایش و … اشاره کرد.نمونه هایی که از ذخایر قدیمی روسیه می آیند گرانتر می باشد. سنگ جواهری با وزن یک قیراطی الکساندریت برزیل بیش از 500 دلار ارزش دارد پس چنانچه سنگ یا انگشتر الکساندریت را با قیمت پایینی دیدید بدانید که مشکوک است!
بزرگترین الکساندریت تراش خورده جهان:
الکساندریت به ندرت در اندازه های بزرگ یافت می شود. گونه های بیش از 5 قیراط بسیار کمیاب هستند. بزرگترین سنگ های جواهر برش خورده ی الکساندریت 65.7 قیراط از سریلانکا است و در حال حاضر در واشنگتن، موسسه ی اسمیتسونین واشنگتون D.C واقع شده است. پس قطعا بالای ۲۰ قیراط بسیار کم بوده و احتمال اینکه در ایران موجود باشه خیلی کم هست.
انواع ایده های طراحی با سنگ جواهر الکساندریت:
به دلیل کمیاب بودن نمونه های با کیفیت این گوهر استفاده از آن در جواهرسازی به ندرت دیده می شود که البته در گذشته جواهر سازان بزرگ در روسیه شانس استفاده از این گوهرسنگ را بیشتر از بقیه داشته اند. گوهر شناس ارشد تیفانی؛ جورج فردریک (1932-1856) شیفته سنگ الکساندریت بود و در اواخر قرن 19 و ابتدای قرن بیستم جواهرسازان قدر توانستند مجموعه انگشترها و جواهراتی پلاتینیومی از این سنگ ارائه دهند. سنگهای کوچکتر این گوهرسنگ به طور معدود در جواهرآلات مربوط به ملکه ویکتوریا انگلیس استفاده میشد. امروزه نیز این گوهرسنگ (بخصوص در اندازه و کیفیت های بالا) در اختیار ثروتمندان است.
نکات نگهداری از سنگ الکساندریت:
این سنگ در حالت عادی سنگی پایدار است به این معنی که در برابر تاثیرات حرارت، نور و مواد شیمیایی معمولی مقاوم است. برای تمیز کردن می توان آن را در ظرف آب گرم صابونی قرار داده و با مسواک تمیز کرد. اولتراسونیک و پاک کننده ها نیز اثر تخریبی روی الکساندریت ندارند البته باید توجه داشت که در نمونه های بهسازی شده ممکن است که ترک ها با موادی پر شده باشند که فقط باید با آب گرم صابونی تمیز شوند.
