تورمالین چیست|انواع سنگ تورمالین|مشخصات گوهرشناسی تورمالین

تورمالین چیست؟

تورمالین (Tourmaline) سنگی با سختی 7 الی 7.5 در مقیاس موس است که به عنوان یکی از سنگ‌های قیمتی بسیار محبوب در سرتاسر جهان از آن یاد می‌شود. تورمالین در واقع به گروه بزرگی از مواد معدنی سیلیکات بور گفته می‌شود که دارای ساختار بلوری خاصی هستند. رنگ درون این بلورها و همچنین ترکیبات تشکیل‌دهنده آن‌ها طیف بسیار بزرگی را تشکیل می‌دهند که موجب شده است سنگ تورمالین در انواع ترکیبات رنگی بیش از هر ماده معدنی دیگری در طبیعت یافت شود. نکته جالب درباره این سنگ آن است که این سنگ به عنوان سنگ متولدین ماه اکتبر شناخته می‌شود. این سنگ به دلیل محبوبیت زیادی که در سرتاسر جهان دارد در بسیاری از فروشگاه‌ها و مغازه‌های طلا و جواهرفروشی یافت می‌شود. نمونه‌هایی از این سنگ با رنگ‌های جذاب و فرم‌های کریستالی ممکن است تا هزاران دلار نیز در بازار به فروش رسند.یک از مهم‌ترین مشخصات سنگ تورمالین وزن مخصوص آن است که چیزی در حدود 3.11 تا 3.01 است. نام این سنگ به معنای جواهری با رنگ‌های مخلوط و متنوع است. نام این سنگ زمانی به آن تعلق گرفت که هلندی‌ها آن را به اروپا اوردند. تورمالین برای اولین بار در سال 1554 در کشور برزیل کشف شد. این گوهر را می‌توان یکی از بهترین سنگ‌ها برای حجم تراشی دانست؛ دلیل آن نیز سختی خوب و چندرنگ بودن گوهر است. چینی‌ها در گذشته‌های دور بر روی این سنگ انواع تراشکاری‌ها و حکاکی‌ها را انجام می‌دادند؛ از جمله نمونه‌های آن نیز می‌توان به لیوان‌های باقی‌مانده از آن زمان اشاره داشت که از سنگ تورمالین صورتی ساخته شده و دارای حکاکی‌ها با جزئیات پیچیده‌ و ظریفی هستند. امروزه از این سنگ ارزشمند و زیبا به طور عمده در ساخت انواع جواهرات و زیورالات استفاده می‌شود.

نگاهی به تاریخچه سنگ تورمالین:

نام این گوهرسنگ از اصطلاح قوم سینهالی سریلانکا Tourmali به معنی “جواهری با رنگهای مخلوط و متنوع” گرفته شده است. در واقع هنگامی که هلندی ها این سنگ را از آنجا با خود به اروپا آوردند و آن را تورمالین نامیدند. تورمالین برای اولین بار در سال 1554 در برزیل و توسط Francisco Spinoza’s اروپایی که اعزام به آنجا برای بررسی زمردهای سبز برزیل بود کشف گردید. به دلیل سختی خوب و چند رنگی در آن، این گوهرسنگ از جمله بهترین گوهرها از برای حجم تراشی است. چینی ها برای قرن ها روی این سنگ کاروینگ انجام می دادند.

چگونه تورمالین اصل را تشخیص دهیم؟

همانطور که گفته شد به علت تنوع رنگ بالای این گوهرسنگ از گذشته تا کنون یکی از اشتباهاتی که افراد عادی مرتکب می شوند در تشخیص این کانی می باشد. یکی از راه های خوب برای تشخیص تورمالین اصل می تواند بررسی مشخصات اپتیکی مثل ضریب شکست بالا و پدیده چند رنگی قوی در آن باشد. در بازار این سنگ می تواند با یاقوت سرخ، زمرد، اسپینل سبز مصنوعی، توپاز صورتی، زیرکن، ایدوکراز، آمیتیست، آندالوزیت، کریزوبریل، کوارتز دودی، سیترین، پریدوت، دمانتوئید، پرازولیت و یا حتی شیشه های رنگی اشتباه گرفته شود!

 

معادن تورمالین در کدام مناطق قرار دارد؟

تورمالین به طور عمده در سنگ‌های پگماتیک دانه درشت و مواد تخریب شده از آن‌ها یافت می‌شود. این سنگ‌ها بیش‌تر در کشورهای برزیل، استرالیا، نامبیا، روسیه، هند، برمه، سریلانکا، افغانستان، مالاگاسی، آنگولا، موزامبیک، تانزانیا، سوئیس، تایلند، ایالات متحده آمریکا، و زیمباوه یافت می‌شوند. سنگ تورمالین برزیلی معمولاً از انواع آفریقایی تیره‌تر بوده و می‌تواند چندرنگی شدیدی را از خود نمایش دهد. این سنگ در ایران نیز یافت می‌شود. از جمله مناطقی که می‌توان در آن‌ها این سنگ ارزشمند را یافت کرد می‌توان به منطقه خاش سیستان و بلوچستان، جنوب غربی نهبندان، بروجرد، سنندج، شمال غرب الیگودرز، و همچنین شمال شرق ازنا اشاره داشت.

مشخصات گوهرشناسی تورمالین:

تورمالین سنگی با سختی 7 تا 7.5 در مقیاس موس، خاکه سفید، تورق ندارد، شفاف تا اوپاک بوده و شکستگی در آن شیشه ای تا غیر یکسان است. جلای آن شیشه ای و وزن مخصوص آن 3.11 تا 3.01 می باشد. این کانی دارای پدیده فلورانس ضعیف بی رنگ، سبز مایل به آبی، زرد، سبز – آبی، قرمز ضعیف، قرمز – بنفش، صورتی، قهوه ای، سبز و آبی می باشد. تورمالین ترکیبی از کانی های مرتبط به هم را دربر دارد و بر اساس کاتیون های موجود تغییرات گوناگونی را پذیرا می باشد. از نظر شیمیایی ترکیبی از سیلیکات پیچیده بور، آلمینوم، منیزیوم و آهن است و می تواند شامل الائیت، لیدیکواتیت (Liddicoatite)، دراویت و غیره باشد.

بررسی خاصیت الکتریسیته مغناطیسی در سنگ تورمالین:

سنگ تورمالین بر اثر حرارت دهی و بعد سرد کردن و یا فشار و مالش دادن الکتریسیته ساکن میابد. این اختلاف قطب مثبت و منفی در دو سر کریستال آن باعث جذب ذرات کاغذ به خود می شود. وقتی هلندی ها اولین بار این گوهرسنگ را به اروپا آوردند از خاصیت مغناطیسی آن اطلاع داشتند. آنها با گرم کردن کریستال تورمالین برای جذب خاکستر توتون و پیپ های خود استفاده می کردند. به همین دلیل مدتها این کانی را پیپ پاک کن می خواندند! از نظر علمی به دلیل نظم خاص SiO4 در تتراهدرون ها در ساختار کریستالی آن پدیده ای بوجود می آید که آن را در کانی شناسی خاصیت الکتریسیته مغناطیسی یا “پیزوالکتریکی “Piezo – electric می نامند.

پدیده چند رنگی در تورمالین به چه علتی است؟

تورمالین سنگی است که می تواند همانند الکساندریت یا برخی گارنت ها تغییر رنگ داشته باشد و در تورمالین سبز تیره و کروم دار زیر نور الکتریکی می تواند به قهوه ای قرمز تبدیل گردد. پلئوکروئیسم می تواند شاخص باشد تا حدی که اشعه عادی کاملا جذب گردد و اگر از جهت محور C ببینیم کریستال آن تقریبا سیاه رنگ بنظر می رسد.

روش های بهسازی سنگ تورمالین:

سنگ تورمالین به علت های مختلف به روش مصنوعی ساخته نمی شود که یکی از دلایل آن فرمول شیمیایی پیچیده آن است. با حرارت دادن در حدود 450 الی 650 درجه سانتیگراد می توان در رنگ آن تغییرات اندکی ایجاد کرد و از سبز به سبز زمرد و یا از قرمز مایل به قهوه ای به قرمز آتشین رسید. ته رنگ قرمز نوع پارایبا که ناشی از عنصر منگنز Mn (دوظرفیتی) است را می توان با استفاده از بهسازی حرارتی و افزایش تدریجی دمای کنترل شده از بین برد. البته برخی از تورمالین های مس دار برزیل و موزامبیک بدلیل عدم وجود منگنز کافی نیازی به فرآوری ندارند. در نوع آبی و سبز تیره آن می توان با حرارت دهی آنها به رنگهای روشن تر خود و یا حتی زرد دست پیدا کرد. در این روش سنگهای قهوه ای ممکن است به صورتی تبدیل شوند. در روشی دیگر از تشعشع اشعه گاما رنگ قرمز را پر رنگ تر و رنگ صورتی را تیره می نمایند. با روش تشعشع حتی می توان نوع کمرنگ را پر رنگ و یا رنگ سبز و زرد را کلا تغییر رنگ داد که تشخیص آنها در حالت عادی ممکن نیست!

انواع برش های مناسب برای تورمالین:

تورمالین را معمولا به صورت پله ای یا مختلط، کابوشن، مهره، حجازی، سنگهای شاتویانت یا شدیدا ناخالصی دار را به صورت کابوشن می تراشند. به دلیل پلئوکروئیسم قوی، سنگهای تیره آن را با صفحه اصلی موازی با محور c می تراشند تا رنگ قوی تر دیده شود. کریستال های با ارزش و باکیفیت رنگهایی چون صورتی، قرمز سیر و سبز بوده و به علت چند رنگی قوی در جهات مختلف کریستالوگرافی تراش آنها باید به گونه ای باشد که سطح اصلی یا تاج موازی محور اصلی کریستالو گرافی قرار گیرد. در نوع های کمرنگ تر غالبا صفحه تاج نگین عمود بر محور اصلی کریستالوگرافی تراش دده می شود تا نگین حداکثر رنگ را نمایان کند.

اکنون می پردازیم به بررسی انواع سنگ تورمالین:

در کانی شناسی تورمالین برحسب اختلاف در ترکیب مواد شیمیایی گروه بندی های متفاوتی وجود دارد مانند نوع لیتیوم دار یا البایت (Elbite)، بورگریت (Buergerite) که در آن آهن کاتیون اصلی است، شورل (Schorl) نوع آهن دار، دراویت (Dravite) که کاتیون اصلی آن منیزیم بوده، یوویت (Uvite) و تسیلایزیت (Tsilaisite) نوع منگنز دار می باشد. به دلیل تنوع رنگ این کانی اسامی متفاوتی از آن وجود دارد که البته در بازار فقط نام رنگ آنها ذکر می شود که در ادامه تک تک آنها را بررسی می کنیم:

تورمالین هندوانه ای:

تورمالینی که تک رنگ باشد کمیاب است و اکثر کریستال هایی که یافت شده دارای چندین زمینه و نواحی رنگی در طول محور اصلی کریستالوگرافی دارند. به عنوان نمونه بلورهایی در برزیل پیدا می شود که ناحیه داخلی آنها قرمز و اطراف هسته قرمز ناحیه ای به رنگ سفید احاطه شده و روی آن نیز قشر خارجی سبز رنگی پوشانده است.کریستال های نوع آفریقای جنوبی دارای هسته داخلی سبز و قشر خارجی قرمز می باشند که به آنها اصطلاحا “تورمالین هندوانه ای” گفته می شود.

وردلیت (Verdelite):

این نوع به رنگ معمول و فروان تورمالین سبز گفته می شود و در زبان ایتالیایی و یونانی نیز به معنی “سنگ سبز” است. عامل رنگ دهنده و ضروری آن عنصر کروم است. همچنین بهترین نوع مرغوب وردلیت به رنگ سبز زمردی می باشد.

شورل (Schorl):

نوع شورل به نوع سیاه رنگ و ماتی گفته می شود که در جواهر سازی نیز کاربردی ندارد. از این نمونه در ایران فراوان یافت می شود.

سیبریت (Siberite):

این نمونه نیز همانطور که از نامش پیداست در سلسله جبال اورال روسیه یافت می شود و در رنگ هایی چون بنفش روشن تا بنفش مایل به آبی وجود دارد.

ایندیگولیت یا ایندیکولیت (Indigolite or Indicolite):

این نمونه بصورت سبز رنگ با پس زمینه آبی یافت می شود.

دراویت (Dravite):

این نوع در رنگهای زرد مایل به قهوه ای یا قهوه ای سبز دیده می شود.

آکروئیت (Achroite):

آکروئیت نوع بی رنگ و کمیاب این خانواده است و معنای واژه آن در زبان یونانی “بی رنگ” می باشد.

روبلیت (Rubellite):

روبلیت در رنگهای صورتی یا قرمز و خیلی کم در بنفش دیده می شود. این نمونه دارای ناخالصی هایی از نوع مایعات بوده که در نوع باکیفیت و پررنگ آن مثل یاقوت نمایان می شود و ناخالصی ها هم به سختی دیده می شوند.

سنگ تورمالین سبز:

عامل رنگ سبز تورمالین می تواند کروم یا وانادیوم باشد. اکثر تورمااین های کروم دار در معادن آفریقا قرار دارند. آنها دارای درخشندگی و جلای کمتری نسبت به گارنت ساواریت و زمرد دارند ولی قیمت آنها بسیار ارزان تر می باشد. گونه هایی که به رنگ سبز زمردی وجود دارند درواقع غنی از عنصر کروم هستند و در معادن تانزانیا یافت می شوند. در برمه نیز بصورت معدود یافت می شود. همچنین نوع های تیره رنگ سبز نیز که در نامبیا یافت می شوند با حرارت دادن به سبز زمردی تبدیل می شوند. بطور کلی تورمالین سبز در اندازه های بزرگ خیلی بندرت دیده می شود و اندازه متوسط آنها زیر 5*7 میلیمتر است.

تورمالین صورتی:

سنگ تورمالین صورتی از نظر فراوانی و اندازه بسیار بیشتر از نوع روبلیت است و از صورتی کم رنگ تا روشن و ارغوانی دیده می شود.

سنگ تورمالین قرمز:

تورمالین قرمز در معادن ماداگاسکار، افغانستان و برزیل یافت می شود و ویژگی بارز آنها رنگ بی نظیر خود است و به شفافیت اهمیت چندانی داده نمی شود. در بازار نمونه های تورماین قرمز کمتر صورت طبیعی دیده می شوند و معمولا رنگ خود را مدیون تشعشع رادیواکتیو هستند.

تورمالین پارایبا:

در اواخر دهه 1980 تورمالین هایی با رنگ آبی تا سبز از معدن Paraiba برزیل توسط Heitor Dimas Barbosa کشف شد که رنگ آن شبیه لامپ های زئون بوده و در هیچ سنگ جواهری دیگری نمونه این رنگ موجود نمی باشد. علت این رنگ فیروزه ای تا سبز تورمالین پارایبا وجود درصد قابل توجهی از عنصر مس است که در هیچ یک از نوع های دیگر این خانواده وجود ندارد. البته منگنز نیز در کنار آن وجود دارد که تاثیر این دو عنصر باعث ایجاد رنگهای بسیار زیبایی می شود. جایگزینی عنصر تیتانیوم به جای منگنز مسئول ته رنگ سبز پارایبا می باشد. عنصر مس رنگهای آبی واضح و زنده و ته رنگ فیروزه ای و سبز می شود، منگنز نیز وظیفه ایجاد ته رنگ قرمز تا بنفش را دارد. به همین دلیل موقع تراش کریستال پارایبا جرقه های آتشین و درخشندگی درونی خاصی پدیدار می شود. تا کنون تنها فقط چند بلور پارایبا بالای 20 گرم یافت شده است. از آنجایی که آنها از تپه مشهور Noble Hill استخراج می شوند تکه تکه هستند اندازه آنها بسیار کوچک است و به ندرت بلورهای سنگین تر از پنج گرم که ترک هم نداشته باشند دیده می شود.

قیمت سنگ تورمالین پارایبا:

رنگ خاص، ذخایر کمیاب تر از الماس و تقاضای روز افزون تورمالین پارایبا باعث شده دارای ارزش و قیمت بالایی در حدود هزاران دلار در قیراط داشته باشد. یک نگین پارایبا می تواند 5000 دلار در قیراط قیمت داشته باشد و برخی نگین ها تا 60 هزار دلار در قیراط نیز قیمت گذاری شده اند. معمولا در حراجی ها بیشتر نگین های پارایبا بیشتر 3 قیراط را حدود 10 هزار دلار برای هر قیراط تعیین می کنند. نمونه هایی با رنگ آبی سبز واضح و زنده (vivid) از نیجریه در بازار جواهرات وجود دارد که همانند پارایبا برزیلی بعد از فرآوری حرارتی قدری روشن تر بنظر می آیند. انواع بلورهای پاریبا که از آفریقا بدست می آیند دارای اندازه بزرگی هستند به همین دلیل رنگ یک دست تری دارند تا نمونه های برزیلی. تشخیص تفاوت آنها حتی برای کارشناسان نیز مشکل است و نیاز به روش های پیشرفته آنالیز مانند اسپکترومتری جهت تشخیص تفاوت عنصر مس و منگنز آنها دارد.

نگهداری سنگ تورمالین چگونه است؟

استفاده از روش مناسب برای نگهداری از سنگ‌های قیمتی یکی از مهم‌ترین نکاتی است که باید به آن توجه داشته باشید. نگهداری نامناسب از سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی می‌تواند موجب از دست رفتن زیبایی و جذابیت سنگ به مرور زمان شود. از این رو اگر می‌خواهید تا مدت زمانی طولانی از زیبایی سنگ قیمتی خود لذت ببرید باید از آن به درستی نگهداری کنید. شما می‌توانید برای تمیز کردن تورمالین به دلیل سختی بالای این سنگ از آب استفاده کنید. اما باید توجه داشته باشید که استفاده از آب شور و یا تماس سنگ با آب به مدت طولانی می‌تواند به آن اسیب وارد کند. از این رو توصیه ما به شما برای نگهداری سنگ تورمالین و تمیز کردن آن قرار دادن سنگ در آب جاری به مدت دو دقیقه و سپس خشک کردن آن است.

یکی دیگر از روش‌های جالب برای تمیز کردن تورمالین استفاده از دود است. استفاده از دود می‌تواند به اندازه آب برای تمیز کردن این سنگ تاثیرگذار باشد. استفاده از دود می‌تواند تمام انرژی‌های منفی جذب شده توسط سنگ را از بین ببرد. بدین منظور می‌توانید از دود مریم گلی، پالوسانتو، و یا کندر و بخور استفاده کنید. برای تمیز کردن سنگ تنها کافیست آن را از میان دود عبور دهید. بهتر است برای نگهداری تورمالین آن را در مکانی مجزا قرار دهید تا سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی شما به یکدیگر آسیبی نرسانند. همچنین بهتر است برای تمیز کردن این سنگ از استفاده از مواد شیمیایی پرهیز کنید تا سنگ کدر نشود.