مقدمه
محیط‌های پیدایش کانی کوارتز در بسیاری از سنگهای آذریـن از جمله در سنـگ‌های آذریـن درونی یا خروجی اسیدی و حـد واسـط مثل گـرانیت، ریـولیت، گـرانودیوریت، تونـالیت، داسیـت، پگمـاتیت، مونزونیت، سینیت و تراکیت دیده میشود. کوارتز فراوان‌ترین باطله در کانی‌سازی‌های فلزی با منشأ هیدروترمالی است. کوارتز در تمامی دماها شکل می‌گیرد و مقاوم در برابر هوازدگی مکانیکی و شیمیایی است. گروه‌های عمده کوارتز که در طبیعت شناخته شده شامل موارد زیـر است: در کوهی(کوارتز آلفـا)، رتیل (کوارتـز دودی)، آمیتیست یا بلوریـن ارغوانـی (کوارتز بنفش)، سیترین (کوارتـز زرد)، آمترین (بین کوارتز بنفش و زرد)، کوارتز با تجمع دانه‌ای که شامل موارد زیر است: رز کوارتز یا کوارتز صورتی (گلی) که رنگ آن به دلیل وجود تیتان و منگنز است؛ گروهی دیگر کوارتز با تجمع درشت‌دانه هستند که به کوارتز الیافی معروف‌‌اند و شامل کوارتز چشم‌گربه‌ای، چشم ببری و عقیق هستند. انواع دیگر کوارتز که متشکل از حباب آب یا هوا هستند که به آنها کوارتز شیری می‌گویند.
1. انواع کوارتز
1-1- در کوهی (کوارتز آلفا)
کوارتزی بی‌رنگ، شفاف و خالص است. محل اصلی پیدایش آن در فاز هیدروترمالی و پگماتیت‌هاست. دارای سیلیسیم و اکسیژن و ناخالصی‌هایی چون آب و کربنات‌کلسیم، لیتیم، سدیم، آلومینیوم و منیزیم و گاهی روتیل و آکتینولیت محبوس در کوارتز است.
1-2- رتیل (کوارتز دودی)
این کانی به اشتباه توپاز دودی هم گفته میشود. این نوع کوارتز به رنگ دودی و قهوه‌ای و حاوی مقداری مواد رادیواکتیو است. محل پیدایش آن در فاز هیدروترمالی و پگماتیتی است.
1-3- آمیتیست یا بلورین ارغوانی (کوارتز بنفش)
این نوع کوارتز دارای رنگ بنفش کم‌رنگ تا خیلی پررنگ و ارغوانی است. کوارتز را نیز می‌توان توسط تابش اشعه ایکس بنفش کرد. آمیتیست با حرارت دادن به رنگ توپاز درمی‌آید. اگر آن را تا حد سوختن حرارت دهیم گاهی به رنگ سبز درمی‌آید.
1-4- سیترین (کوارتز زرد)
نوعی در کوهی است که در طبیعت به رنگ زرد روشن تا زرد تیره دیده میشود که رنگ آن مربوط به یون آهن است.
-1-5 بولیویانیت (کوارتز آمترین)
سنگی دو رنگ است که از ترکیب سیترین طلایی و آمیتیستی ارغوانی ایجاد شده است.
1-6- رزکوارتز یا کوارتز صورتی
این کوارتز حاوی اندکی اکسید منگنز است. اغلب شیار دارد و رنگ آن در مقابل نور ثابت نیست. نوعی کوارتز درشت‌دانه که دارای رنگ قرمز روشن تا رنگ‌پریده است.
1-7- ژاسپ
کوارتزی است دارای دانه‌های ظریف و رشته‌های باریک که محل پیدایش آنها در شکاف‌ها، درزه‌ها و توف‌های آتش‌فشانی و آهکی و سیلیسی و خاک‌های رسی است. کاربرد آن در هنر، اجناس دکوری، صنعت و سنگ جواهر یا نمونه‌های یشمی است.
1-8- چرت یا سنگ چخماخ(Flint)
چرت کوارتزی میکروکریستالین یا کریپتوکریستالین است. این کوارتز به‌صورت گرهک‌ها (Nodules) و توده‌های سفت‌شده (Concretionary Masses) و گاهی به شکل کانسار لایه‌ای ایجاد میشود. نمونه زیر حدود ده سانتی‌متر عرض دارد و از جاپلین میسوری(Joplin Missouri) به دست آمده است. از آن در ساختن تیغه‌های برشی و ابزار جراحی به کار گرفته میشود.
1-9- آونتورین
گونه‌ای رنگارنگ از کوارتز که حاوی ادخال‌های براق فراوانی از کانی‌هایی مانند میکا یا هماتیت است. آونتورین اغلب به‌عنوان سنگهای تزیینی، برش و صیقل استفاده میشود. رنگهای معمول آن سبز، نارنجی و آبی هستند. نمونه زیر در حدود ده سانتی‌متر پهنا دارد و در هندوستان به دست آمده است.
1-10- سافایر (یاقوت کبود)
نوعی کوارتز، دارای دانه‌های درشت که توسط دانه‌های هورنبلند به رنگ آبی سیر درمی‌آید. محل پیدایش آن کشورهای اسکاندیناوی و آفریقای جنوبی است. بیشترین کاربرد آن برای ساخت جواهرات است.
هر سنگ کرندوم با کیفیت جواهر که رنگ غیرسرخ داشته باشد سافایر نام دارد، هرچند که این نام فقط اختصاص به رنگ آبی آن دارد. تنوع رنگ آن ناشی از ناخالصی‌های آهن و تیتانیوم است که پرده رنگهای وسیعی را به‌وجود می‌آورد، اما ارزشمندترین آن رنگ کبود و زلال آن است. بعضی یاقوت‌های کبود بی‌ثباتی رنگ خود را در نور طبیعی و مصنوعی نشان می‌دهند. سافایرهای مصنوعی در قرن نوزده میلادی ساخته شدند و تولید انبوه آنها از اول قرن بیستم میلادی شروع شده است. از سال 1947 تولید کوارتز مصنوعی برای هدف‌های نوری و پیزوالکتریکی آغاز شده است. شرکت وسترن الکتریک، اولین تولید‌کننده کوارتز مصنوعی در دنیاست. در کشورهای انگلستان، روسیه و ژاپن نیز کوارتز مصنوعی تولید میشود. کوارتزهایی که جنبه زینتی دارند نیز به‌صورت مصنوعی و در رنگهای متنوع تولید می‌شوند.
