تاریخچه سنگ یاقوت:
در زبان سانسکریت هند باستان، روبی به عنوان “ratnaraj” نامیده می شود، که به معنی “پادشاه سنگهای قیمتی” ترجمه شده است. یاقوت سرخ همواره سنگی زینتی و با ارزش در تاج و تخت پادشاهان بوده هرچند که برخی از این سنگها در تاج پادشاهان مورد آزمایش قرار گرفته و مشخص شده که یاقوت قرمز نبوده و درواقع اسپینل بوده اند. یاقوت سرخ پرنس سیاه که جزو جواهرات سلطنتی بریتانیا است و روبی تیمور که در تاج سلطنتی اسپانیا مورد استفاده قرار گرفته اسپینل بوده اند. قدما معتقد بودند که یاقوت بر اثر تابش خورشید در دل سنگ به وجود می آید: سنگهای درشت یاقوت قرمزی که رنگ و خلوص بالایی داشته باشد بسیار کمیاب بوده و درصورت وجود حتی چند برابر الماس نیز ارزش دارد. در یکی از داستانهای مارکو پولو، قوبلای خان (یکی از نوادگان چنگیز) به پادشاه سیلان(سریلانکای امروزی) پیشنهاد یک شهر در ازای یک یاقوت سرخ درشت را به او می دهد. سریلانکا به عنوان “جزیره سنگهای قیمتی” مشهور است و به دلیل داشتن روبی هایی با رنگی جذاب و ملایم بسیار مشهور است.
سنگ یاقوت را چگونه استخراج میکنند؟
یاقوت سرخ را می توان از شکافها و کانال های بسیار ریز و حفره های کوچک همانند سایر کانی های دیگر پیدا کرد. استخراج این سنگ از معادن ذخیره اولیه از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست و ترجیحا به صورت ابتدایی و از طریق معادن ثانویه رسوبی استخراج می شود. این روش قدیمی صدها سال است که از طریق شستن شن و ماسه های رسوبی کف رودخانه جهت یافتن این گوهر انجام می شود.
نحوه تشخیص یاقوت طبیعی از مصنوعی:
از اوایل قرن اخیر یاقوت های مصنوعی و غیر طبیعی تولید شده اند که دارای ترکیبات شیمیایی و اپتیکی مشابه یاقوت های سرخ اصل را دارا می باشند. یکی از تفاوتهای آنها در نوع اینکلوژن هایشان میباشد . با این حال یاقوت های سرخ سنتتیک و ساخته شده در آزمایشگاه میتوانند شاخص‌های اینکلوژن “اثر انگشت” و یا ترکهای احیا شده را داشته باشند. محتویات و ناخالصی ها در سنگ روبی همیشه وجود دارند و این مورد از ارزش آن کم نکرده و یا موجب نامرغوب شمردن آن نمی شود. درواقع ما از این ناخالصی ها و شکل آنها زیر لنز بزرگنمایی است که می توانیم تفاوت یاقوت سرخ اصل و بدل را تشخیص دهیم. البته باید به این نکته توجه کنید که بسیاری از یاقوت هایی که در بازار میبینید معمولا بهسازی شده اند. یاقوت سنگی گرانبها است بنابراین یک یاقوت سرخ باکیفیت قیراطی زیر هزار دلار نیست. یاقوت سرخ پر شده با شیشه سرب دار یکی از انواع رایج بهسازی است که با قیمتی ارزان در بازار موجود است.
نکته بسیار مهم در این است که متخصصین ساخت یاقوتهای مصنوعی که هدفشان شبیه سازی این یاقوتها به نمونه های طبیعی است، تا به حال نتوانسته اند، حداقل در نمونه های تجاری بازار، سیال در گیر اولیه شبیه آنچه در یاقوتهای طبیعی وجود دارد را ایجاد و حفظ نمایند. این نکته ساده در تفکیک غیر تخریبی طبیعی از مصنوعی بسیار مهم است. گاهی یاقوت سرخ را جهت از بین رفتن ناخالصی هایی که پاکی آن را کاهش میدهند حرارت دهی یا هیت میکنند.همچنین ممکن است به یاقوت را به روش نفوذ سطحی بهسازی و سطح آنها را پوشش دهند. در بازار می توان انواع یاقوت های سرخ غیر طبیعی از نوع شیشه و یا دوبلت یافت. در تراش آنها معمولا تاج را از گارنت و قسمت زیرین نگین دابلت را از شیشه درست می کنند. حتی ممکن است قسمت تاج را از یاقوت طبیعی و زیرین آن یاقوت مصنوعی نیز باشد که در این مقاله تحت عنوان لایه رشد اضافی یاقوت سنتتیک روی کرندوم آورده ایم! در گذشته سنگ شناسان جهت تشخیص یاقوت اصل از بدل، سنگ را در دهن خود قرار داده و تا اگر به سنگ رنگی اضافه شده باشد به کمک آب دهان مشخص گردد.
مشخصات گوهرشناسی سنگ یاقوت سرخ:
یاقوت سرخ یا روبی (Ruby) گوهری با انواع رنگ قرمز و سختی 9 در مقیاس موس می باشد. سنگ یاقوت سرخ همانند یاقوت کبود از خانواده کروندوم (Corundum) می باشد. تا 200 سال پیش تصور می شد روبی از نظر ترکیب شیمیایی مشابه اسپینل قرمز (Red Spinel) و گارنت قرمز در یک گروه کروندوم قرار دارند. هنگام تشکیل روبی و سفایر به جز اکسید آلومینیوم خالص و عناصر رنگزا، عناصر همراه دیگر، سنگ ها و سیالات درگیر و مذابهای مختلف می توانند همراه با این یاقوت تشکیل شوند یا به دام بیفتند. اگر یاقوتهای کشورها و منشأ های مختلف هیچ گونه تفاوتی در عناصر همراه و ناخالصی درون آنها نداشتند قطعا تفاوت رنگ و شفافیت و پیرو آن تفاوت ارزش وجود نداشت. گاها سنگ مادر یا میزبان یاقوت سرخ کلسیت یا دولومیت (Dolomite) است که خود در اثر دگرگونی مجاورتی با مواد مذاب یا توده های گرم درون عمق زمین از سنگ آهک اولیه تشکیل می شود. برخی محتویات کانی های میهمان مثل روتیل (بلورهای سوزنی ریز) باعث جلای ملایم و ابریشمی در روبی می شوند. چنانچه مقدار کانی روتیل در محتویات آن زیاد باشد و به صورت کابوشن تراشیده شود پدیده زیبای چشم گربه ای یا آستریوم (ستاره شش پر) در یاقوت بوجود می آید که ارزش جواهر را چند برابر می کند. در جدول زیر مشخصات سنگ یاقوت سرخ آمده است:
| جدول خصوصیات سنگ یاقوت سرخ | |
|---|---|
| ترکیب شیمیایی | کروندوم – اکسید آلومینیوم همراه کرومیوم- Al2O3:Cr |
| رنگ | قرمز با شدت مختلف |
| رنگ خاکه | سفید |
| شفافیت | شفاف تا مات |
| کلیواژ | ندارد |
| جلا | شیشه ای |
| ضریب شکست نور | 1.778 – 1.762 |
| شکست دوگانه | 0.008 |
| سختی موس | 9 |
| وزن مخصوص | 4.05 – 3.97 |
| سیستم کریستالی | تریگونال |
| فلورسانس | در طول موج بلند قرمز رنگ |
علت رنگ قرمز یاقوت چیست؟
کروندوم به خودی خود تقریبا بی رنگ است و عامل رنگ دهنده در روبی عنصر کروم است و همانطور که قطعا دیده اید سایه هایی قهوه ای رنگ در یاقوت سرخ وجود دارد دلیل آنها مقدار بسیار کمی از فلز آهن در ترکیب شیمیایی آنها است. تقریبا در هر معدنی یک نوع رنگ روبی مختص خود را دارد و فرمول خاصی برای تعیین رنگ آن بر اساس مکان وجود ندارد. معمولا پراکندگی رنگ در سرتاسر نقاط روبی متفاوت است و لکه های قرمز یا نوارهایی در آن مشاهده می شود. بهترین رنگ روبی رنگ قرمز خالص است که به “خون کبوتر” معروف است. اصطلاحاتی رایج در بازار جواهرات مانند یاقوت برمه یا یاقوت سرخ سیامی در واقع بخاطر کیفیت بالای رنگ آن است نه به خاطر مکان استخراج آن.ارزش دو یاقوت هم وزن بیست قیراطی در بهترین کیفیت (سافیر کشمیر یا روبی برمه) با نمونه یاقوتی به همان مشخصات کانیایی ولی در بدترین کیفیت گوهری (مانند برخی یاقوت های هند و آفریقا) می توانند تا ده هزار برابر تفاوت داشته باشد، گوهر اولی قیراطی 20 هزار دلار و دومی کمتر از دو دلار!
اکنون می پردازیم به معرفی منابع و معادن سنگ یاقوت سرخ در جهان:
ذخایر مهم یاقوت در برمه، ویتنام، تایلند، پاکستان، سریلانکا و تانزانیا می باشد که از بین آنها مهمترین ذخایر معدن موگوک (Mogok) در برمه است. در این معدن لایه های رسوبی حاوی یاقوت قرمز در عمق چند متری زمین و گاهی 8 متر قرار دارند. از بین یک درصد از یاقوت های سرخ استخراج شده جهان که برای استفاده در جواهرات کاربرد دارند آنهایی هستند که دارای رنگ بسیار نفیس “سرخ خون کبوتر” می باشند. در حین استخراج یاقوت سرخ ممکن است کانی هایی نظیر بریل، تورمالین، یاقوت کبود، اسپینل، توپاز، زیرکن، مون استون، گارنت و کیانیت همراه آن یافت شود.
معادن سنگ یاقوت سرخ میانمار (برمه)
دو معدن موگوک و هسو دارای برمه دارای معروف ترین منبع روبی در طول تاریخ از نظر کیفیت می باشند که جهت توصیف رنگ آنها از واژه “خون کبوتر” استفاده می کنند. در معادن تایلند و کامبوج کمتر این سرزندگی و ویژگی فلورانس رنگ سرخ دیده می شود. خواص یاقوت سرخ این منطقه به دلیل کیفیت رنگ بالای خود نیر بسیار قوی می باشد.
معادن سنگ یاقوت سریلانکا
بیشتر ذخایر روبی سریلانکا در جنوب غربی این جزیره و در منطقه راتناپورا (Ratnapura) قرار دارند. معادن روبی این منطقه بسیار با کیفیت است و رنگ آنها بصورت قرمز روشن و صورتی می باشند. البته در این سنگها ته رنگ ارغوانی نیز دیده می شود که با فرآوری حرارتی از بین برده می شود. نگین های بالای 5 قیراط این روبی ها بسیار خوش رنگ و گران قیمت هستند. در رودخانه های این منطقه هنوز جستجوی این گوهر ادامه دارد.
معادن سنگ یاقوت سرخ تایلند
در دهه 1970 تا 1980 تایلند تامین کننده اصلی یاقوت بوده است که امروزه به دلیل مسائل سیاسی و استراتژیک در بازار بسیار کم اند. یاقوت سرخ تایلند معمولا دارای رنگ قرمز تیره و سایه قهوه ای رنگ هستند. کمیابی روبی در معدن موگوک برمه موجب شد تا کارشناسان در ماسه سنگ و خاک رس منطقه چانتابوری (Chantaburi) در جنوب شرقی بانکوک دوباره به استخراج این سنگ امیدوار شوند.
معادن سنگ یاقوت تانزانیا
چندین دهه است که در این کشور روبی هایی با ارزش به همراه سافیر آبی و رنگهای دیگر در معادن ثانویه بدست می آید. کریستال هایی تا ده قیراط از این منطقه پیدا شده که رنگی سرخ زنده با ته رنگ آبی دارند. علی رغم حالت معمول، سنگ مادر روبی های تانزانیا سنگ بازالت نمی باشد.
مشهورترین و بزرگترین یاقوت های سرخ جهان کدامند؟
گرانترین یاقوت سرخ جهان Sunrise ruby
در 13 می 2015 یاقوت کمیاب و بینظیر Sunrise (طلوع خورشید )، یک جواهر دیدنی از مجموعه خصوصی کارتیه در حراج ژنو Sotheby، به مبلغ 30.420.000 دلار فروخته شد که تاکنون این رکورد بی رقیب مانده است.
برآورد کارشناسان برای این انگشتر حدود 20 میلیون دلار بود اما نگین یاقوت خون کبوتری برمه کاملا طبیعی بدون هیچگونه بهسازی، به وزن 25.59 قیراط با تراش cushion، و دو الماس با تراش shield به وزن های 2.47 و 2.70 قیراط ، دو رکورد گرانترین یاقوت سرخ و بالاترین مبلغ( 1.180.000) دلار برای یک قیراط سنگ رنگی به غیر از الماس را بخود اختصاص داده و در کتاب رکوردها ثبت شد.
سنگ یاقوت سرخ 125West
این قطعه در حال حاظر بزرگترین یاقوت سرخ در جهان با وزن 18696 قیراط بوده که بصورت نتراشیده وجود دارد.
سنگ یاقوت سرخ ادوارد (Edward Ruby)
این گوهر به عنوان یاقوت پرنس سیاه نیز شناخته شده است و با 170 قیراط وزن در موزه علوم طبیعی لندن موجود می باشد هرچند که آزمایشات بعدی مشخص شد این سنگ اسپینل می باشد با اینحال این گوهر به عنوان روبی در تاریخ شناخته شده است!
سنگ یاقوت ستاره ریوز (Reeves Star Ruby)
این گوهر با ارزش با وزن 138.7 قیراط در موزه اسمیتسونین در ایالات متحده قرار دارد.
سنگ روبی لانگ استار (Long Star Ruby)
این روبی با وزن 100 قیراط در موزه علوم طبیعی شهر نیویورک قرار دارد.
سنگ روبی صلح (Peace Ruby)
این روبی با وزن 43 قیراطی به دلیل همزمان بودن با پایان جنگ جهانی اول در سال 1919 به یاقوت صلح نامگذاری شده است. از این گوهر متاسفانه عکسی در دسترس نیست!
تعیین ارزش گذاری کیفیت یاقوت سرخ:
در درجه بندی کیفی یاقوتهای قرمز (روبی) و سافیر فاکتورهای زیر مهم هستند:
- 1- رنگ که خود شامل رنگ، تیرگی و روشنی رنگ و غلظت رنگ می باشد.
- 2- پاکی از بسیار پاک تا ناپاک و پر از ناخالصی: پاکی یاقوت برای ارزش گذاری بسیار اهمیت دارد ولی حد تشخیص چشمی برای این امر کافی است به گفته دیگر یافتن نمونه های از روبی که در حد مطالعات میکروسکوپی هم ناخالصی نداشته باشند و در اصطلاح گوهر شناسی (Loup clean) و یا (VVS (Very very slightly includedباشد بسیار کم یاب هستند. یاقوتی که بسیار ناپاک و اساسا اوپک باشد هرچند که بدون بهسازی باشد ولی ارزش مادی ندارد.
- 3- کشور تولید کننده (مانند برمه، سیلان، تایلند، ویتنام، هند، استرالیا، کنیا و …) که یکی از مهمترین فاکتورها است برای مثال ارزش یک نگین روبی برمه با کیفیت متوسط و وزن یک قیراط می تواند از یک نگین روبی آفریقا به وزن بیست قیراط و با کیفیت بالا بسیار ارزشمند تر باشد.
- 4- وزن (که به قيراط بیان می شود و اگر دو یاقوت در باقی فاکتورها یکسان باشند با افزایش وزن ارزش نمونه بزرگتر تصاعدی بالا می رود)
- 5- کیفیت تراش که باعث ارزش افزوده زیادی می شود. از آنجایی که روبی جزو انواع کمیاب در جواهرات است و معادنی که نوع با کیفیت آنها جهت تراش دارند بسیار محدود هستند از این جهت تراش و شکل دهی اولیه آنها باید با هدف حداکثر وزن درنظر گرفته شود. سنگ یاقوت قرمز نتراشیده و مات دارای درخشش کم و جلایی روغنی شکل است ولی بعد از تراش درخشش آن حتی ممکن است به اندازه برلیان الماس نیز برسد!
- 6- موارد خاص تاریخی مانند یاقوتهایی که در تاجها و نیم تاجها به کار رفته اند و خود روایت کننده تاریخ یک کشور هستند.
